024 Thương Ngô tức sự 蒼梧即事

Thương Ngô 蒼梧 là đất thuộc tỉnh Hồ Nam 湖南 ngày nay. Ngu Ðế 虞帝, tức là vua Thuấn 舜, đi tuần phương nam, chết ở núi Thương Ngô. Hai bà phi của vua Thuấn— Nga Hoàng 蛾皇 và Nữ Anh 女英 — đi tìm, khóc nước mắt nhỏ xuống những cây trúc thành vết lốm đốm (ban trúc 斑竹) và tự trầm chết theo bên dòng Tương Giang 湘江. Nguyễn Du đi thuyền qua Thương Ngô, xúc cảm nhớ lại sự tích hơn bốn nghìn năm về trước, đồng thời nghe tiếng đàn tì bà từ xa vẳng lại, bỗng liên tưởng đến bài Tì bà hành 琵琶行 của Bạch Cư Dị 白居易 (772-846) đời Đường:

Xa nghe réo rắt tiếng tì, 

Áo xanh từ tạ còn đi nghìn trùng

image: http://www.guqu.net/chundaoxiangjiang/

虞帝南巡更不還
二妃洒淚竹成班
悠悠陳跡千年上
歷歷群書一望間
新潦初添三尺水
浮雲不辨九疑山
尋聲遙謝琵琶語
千里青衫不耐旋

Thương Ngô (1) tức sự

Ngu Ðế (2) nam tuần cánh bất hoàn
Nhị phi (3) sái lệ trúc thành ban
Du du trần tích thiên niên thượng
Lịch lịch quần thư nhất vọng gian
Tân lạo sơ thiêm tam xích thủy
Phù vân bất biện Cửu Nghi (4) san
Tầm thanh dao tạ tì bà ngữ
Thiên lí thanh sam (5) bất nại toàn

chú thích

(1) Thương Ngô 蒼梧: Ðất thuộc tỉnh Hồ Nam 湖南 ngày nay.

(2) Ngu Ðế 虞帝: Vua Thuấn 舜 đi tuần phương nam, chết ở núi Thương Ngô.

(3) Nhị phi 二妃: Chỉ hai bà phi của vua Thuấn, tức Nga Hoàng 蛾皇 và Nữ Anh 女英. Vua Thuấn đi tuần phương nam, chết ở Thương Ngô. Hai phi đi tìm, khóc nước mắt nhỏ xuống những cây trúc thành vết lốm đốm (ban trúc 斑竹) và tự trầm chết theo bên dòng Tương Giang 湘江.

(4) Cửu Nghi 九疑: Núi có chín ngọn cao ở huyện Ninh Viễn 寧遠 tỉnh Hồ Nam.

(5) Thanh sam 青衫: Trong "Tì bà hành" 琵琶行 có câu: Giang châu tư mã thanh sam thấp 江州司馬青衫濕 (Quan Tư mã Giang Châu khóc ướt vạt tràng áo xanh), Nguyễn Du dịch là: Sụt sùi giở nỗi đoạn tràng, Giọt châu tầm tã, đẫm tràng áo xanh.

Dịch nghĩa:
Tức cảnh ở Thương Ngô

Vua Ngu Thuấn đi tuần ở phương nam không trở về nữa
Hai phi khóc rớt nước mắt làm lốm đốm những cây trúc
Xa xôi dằng dặc dấu cũ từ nghìn năm trước
Rành rành điều sách chép hiện ra trước mắt
Lụt mới đổ về nước dâng cao thêm ba thước
Mây nổi che nhìn không rõ núi Cửu Nghi
Từ xa tiếng đàn tì bà vẳng lại, nhưng phải từ tạ
Vì khách áo xanh đang trên đường nghìn dặm, không quay lại được

Dịch thơ:
Tức cảnh ở Thương Ngô

Vua Ngu đi mất không về,
Trúc xanh đốm lệ hai phi khóc tìm.
Nghìn năm cách biệt cổ kim,
Lật trang phương cảo nỗi niềm rưng rưng.
Lụt về ba thước triều dâng,
Mây mờ che phủ mấy tầng Cửu Nghi.
Xa nghe réo rắt tiếng tì,
Áo xanh từ tạ còn đi nghìn trùng.

(Đặng Thế Kiệt dịch)