056 Biện Giả 辯賈

Nguyễn Du đi qua Trường Sa 長沙 khoảng mùa thu năm Quý Dậu (1813). Nghĩa là hơn hai nghìn năm sau Khuất Nguyên 屈原 (352-281 trước CN). Nhưng nhà thơ nước Việt hiểu rõ lòng Khuất Nguyên hơn Giả Nghị 賈誼 (200-168, trước CN):

Lòng ta đâu biết người xưa biết
Lờ lững sông Tương trong mắt trong.

不涉湖南道
安知湘水深
不讀懷沙賦
安識屈原心
屈原心湘江水
千秋萬秋清見底
古今安得同心人
賈生一賦徒為耳
烈女從來不二夫
何得栖栖相九州
未必古人知有我
眼中湘水空悠悠 

Biện Giả (1)

Bất thiệp Hồ Nam đạo
An tri Tương thủy thâm
Bất độc "Hoài Sa phú" (2)
An thức Khuất Nguyên tâm
Khuất Nguyên tâm, Tương Giang thủy
Thiên thu vạn thu thanh kiến để
Cổ kim an đắc đồng tâm nhân
Giả sinh nhất phú đồ vi nhĩ
Liệt nữ tòng lai bất nhị phu
Hà đắc thê thê "tướng cửu châu" (3)
Vị tất cổ nhân tri hữu ngã
Nhãn trung Tương thủy không du du

Chú thích

(1) Giả 賈: Tức Giả Nghị 賈誼 (200-168, trước CN). Giỏi từ phú nghị luận, làm tới Thái Trung Ðại Phu 太中大夫 đời Tây Hán, chủ trương cải cách, bị đám quý tộc bài xích, bị biếm làm Thái Phó 太傅 Trường Sa Vương 長沙王. Bất đắc chí chết năm 33 tuổi. Khi qua sông Tương 湘, Giả Nghị làm bài phú Điếu Khuất Nguyên 弔屈原 để giãi bày tâm sự mình.

(2) Hoài Sa phú 懷沙賦: Tên một thiên trong Cửu Chương 九章 của Khuất Nguyên nói lên nỗi lòng bi phẫn của mình sinh không gặp thời.

(3) Tướng cửu châu 相九州: Thời xưa, Trung Quốc chia làm chín châu. Trong bài phú Điếu Khuất Nguyên có câu: Lịch cửu châu nhi tướng kì quân hề, hà tất hoài thử đô dã? 曆九州而相其君兮, 何必懷此都也? Trải chín châu mà tìm vua, hà tất phải ôm mãi cố đô ấy?

Dịch nghĩa:
Biện luận với họ Giả

Không đi qua Hồ Nam
Sao biết sông Tương sâu
Không đọc phú Hoài Sa
Sao hiểu lòng Khuất Nguyên
Lòng Khuất Nguyên, nước sông Tương
Nghìn thu vạn thu trong suốt thấy đáy
Xưa nay mấy ai có được bạn đồng tâm
Bài phú của thư sinh họ Giả chẳng có nghĩa lý gì
Liệt nữ xưa nay không lấy hai chồng
Cần gì phải tất tả đi khắp chín châu tìm vua khác
Chưa chắc người xưa biết có ta
Trong mắt sông Tương dằng dặc trôi

Dịch thơ:
Bác Giả Nghị

Hồ Nam chưa đi tới
Sao biết sông Tương sâu
Phú Hoài Sa chưa đọc
Lòng Khuất Nguyên biết đâu.
Khuất Nguyên đau, sông Tương chảy
Trong vắt muôn đời nhìn thấy đáy
Mấy ai có được bạn đồng tâm
Bài phú Giả sinh vô nghĩa ấy!
Liệt nữ xưa nay chỉ một chồng
Chín châu hà tất kiếm long đong 
Lòng ta đâu biết người xưa biết
Lờ lững sông Tương trong mắt trong.

(Đặng Thế Kiệt dịch)