046 Quế Lâm Cù Các Bộ 桂林瞿閣部

Cù Các Bộ 瞿閣部 tức Các Bộ họ Cù, là tiếng tôn xưng Cù Thúc Tỉ 瞿式耜 (1590-1651), đã giữ chức Điện Các Đại Học Sĩ 殿閣大學士 đời nhà Minh 明. Khi nhà Mãn Thanh chiếm đất Trung Nguyên, Cù Thúc Tỉ cố giữ thành Quế Lâm 桂林. Thành bị phá, ông tuẫn tiết. Nguyễn Du đến Quế Lâm ngày 5 tháng 6 năm Quý Dậu (1813). Thấy cảnh hương khói tiêu điều, như không còn ai tưởng nhớ tới bậc anh hùng tuẫn quốc, Nguyễn Du đã thốt lên: 

Đều bảo Trung Hoa trọng tiết nghĩa
Mà đây hương khói để buồn tanh

中原大勢已頹唐
竭力孤城控一方
終日死中心不動
千秋地下髮猶長
殘明廟社多秋草
全越山河盡夕陽
共道中華尙節義
如何香火太凄涼

 
Trung Nguyên đại thế dĩ đồi đường
Kiệt lực cô thành khống nhất phương
Chung nhật tử trung tâm bất động
Thiên thu địa hạ phát do trường (1)
Tàn Minh miếu xã đa thu thảo
Toàn Việt (2) sơn hà tận tịch dương
Cộng đạo Trung Hoa thượng tiết nghĩa
Như hà hương hỏa thái thê lương

Chú thích

(1) Phát do trường 髮猶長: Nhà Thanh khi chiếm được Trung Quốc, bắt dân cắt tóc kết đuôi sam. Cù Thúc Tỉ chết vẫn để tóc dài, không chịu hàng phục nhà Mãn Thanh.

(2) Toàn Việt 全越: Giống Việt, ngày xưa các vùng Giang, Chiết, Mân, Việt đều là nói của giống Việt ở gọi là Bách Việt 百越. Như giống Âu Việt 甌越 thì ở Chiết Giang 浙江, Mân Việt 閩越 thì ở Phúc Kiến 福建, Dương Việt 陽越 thì ở Giang Tây 江西, Nam Việt 南越 thì ở Quảng Đông 廣東, Lạc Việt 駱越 thì ở nước ta, đều là Bách Việt cả. Có khi viết là 粵. (Theo Hán Việt Tự Điển 漢越字典, Thiều Chửu).

Dịch nghĩa:
Ông Các Bộ Cù Thúc Tỉ ở Quế Lâm

Thế lớn ở Trung Nguyên đã sụp đổ
Vẫn hết sức giữ thành cô lập, khống chế một phương trời
Suốt ngày trước cái chết, lòng không nao núng
Nghìn thu nằm dưới đất tóc vẫn dài
Tông miếu xã tắc nhà Minh suy tàn, đầy cỏ thu
Sông núi cả nước Việt nhuộm bóng chiều
Mọi người đều nói Trung Hoa trọng tiết nghĩa
Sao đây hương khói lạnh tanh như vậy

Dịch thơ:
Ông Các Bộ Cù Thúc Tỉ ở Quế Lâm

Trung Nguyên thế lớn sụp tan tành
Dốc sức một phương quyết giữ thành
Kề chết cả ngày không rúng động
Dưới mồ muôn thuở chẳng đuôi sam
Nhà Minh tông miếu thu hiu hắt
Đất Việt non sông bóng xế tàn
Đều bảo Trung Hoa trọng tiết nghĩa
Mà đây hương khói để buồn tanh

(Đặng Thế Kiệt dịch)

tham khảo

桂林瞿阁部: http://baike.baidu.com/view/5543822.htm

越南阮攸《桂林瞿閣部》詩註: http://www.literature.net.cn/Article.aspx?id=60386